|
█
Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym. W latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa). W latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów. █
Pruska twierdza została zbudowana w Poznaniu po 1815 roku z inicjatywy gen. Karla von Grolmana. Projekty opracował w 1827 roku Leopold von Brese – szef korpusu inżynierów, a budowę poprowadził Moritz von Prittwitz.
█
Budowane przez 40 lat umocnienia otoczyły całe miasto. Składały się z czterech odcinków: fortu Winiary (1828–1842), prawobrzeżnego przyczółka mostowego (1835–1849) z dwoma dużymi fortami, wielobocznego (poligonalnego) rdzenia z sześcioma wielkimi fortami (1840–1861) wokół śródmieścia na lewym brzegu oraz umocnień wokół Ostrowa Tumskiego i Zagórza (1855–1862). Fort Winiary i umocnienia Ostrowa Tumskiego (zwane Cytadelą Tumską) mogły być bronione w okrążeniu. Wielką wagę przykładano do zalewów tworzonych przez spiętrzanie wód Warty, Cybiny i Wierzbaku przy pomocy kilku jazów i grobli.
█
Twierdza poligonalna straciła swoje znaczenie po wybudowaniu w latach siedemdziesiątych XIX wieku nowego pierścienia fortów wokół miasta. W wyniku usilnych starań władz miasta została rozebrana, z nielicznymi wyjątkami. Zachowane śródszańce kilku fortów i fort Winiary (zwany wówczas Cytadelą) zostały uszkodzone podczas walk o miasto w 1945 roku i rozebrane po wojnie.
Poligonalna twierdza Poznań w 1872 roku, kilka lat po ukończeniu budowy i uruchomieniu pierwszych linii kolejowych.
█
Woda zawsze pełniła w umocnieniach ważną rolę jako trudna przeszkoda, zwłaszcza w fortyfikacjach pruskich w XIX wieku. W twierdzy zbudowano kilka jazów i grodzy, które umożliwiłyby zalanie sporego obszaru przedpola twierdzy (i miasta). Utrudniłoby to, albo wręcz uniemożliwiło, prowadzenie prac oblężniczych.
█
Większe budowle obronne systemu wodnego twierdzy:
• jaz na Wierzbaku pomiędzy fortem Winiary a fortem św. Wojciecha,
• jaz na Warcie,
• jaz przelewowy na kanale odpływowym,
• jaz na Cybinie za Katedrą,
• jaz przelewowy na Grobli,
• akwedukt Bogdanki,
• jaz na Cybinie w umocnieniach prawobrzeżnych.
Z wyjątkiem ostatniego były to budowle obronne, a jednocześnie zazwyczaj mosty.
█
Pomniejsze przepusty (nieobronne) służyły do przeprowadzania przez umocnienia mniejszych strumieni, np. Strugi Karmelitańskiej, oraz regulowania poziomu wody w fosach (prawie połowa z nich była stale wypełniona wodą). Woda zawsze pełniła w umocnieniach ważną rolę jako trudna przeszkoda, zwłaszcza w fortyfikacjach pruskich w XIX wieku. W twierdzy zbudowano kilka jazów i grodzy, które umożliwiłyby zalanie sporego obszaru przedpola twierdzy (i miasta). Utrudniłoby to, albo wręcz uniemożliwiło, prowadzenie prac oblężniczych.
Zasięg obszarów zalewowych na planie twierdzy i miasta w 1864 roku.
Pierwszym kierownikiem budowy twierdzy Poznań był Moritz von Prittwitz und Gaffron (1795–1885), pochodzący ze Śląska. W latach 1818–1823 pracował przy budowie twierdzy Koblencja, projektowanej przez Ernsta von Astera.W latach 1828–1841 kierował budową Poznania, a później zaprojektował i zbudował ważną twierdzę Związku Niemieckiego – Ulm nad Dunajem. Ufortyfikował także zamek Hohenzollernów w Hechingen.
Fragment umocnień twierdzy Poznań w 1896 roku.
JAZ KATEDRALNY (1834-1838, Dom Schleuse)
Jaz Katedralny służył do spiętrzenia wód Cybiny i stworzenia obszaru zalewowego wzdłuż wschodniego boku Cytadeli Tumskiej, pomiędzy Ostrowem Tumskim a Ostrówkiem i Śródką.
Był to obronny most 9-przęsłowy – jedyne wojskowe połączenie Ostrowa Tumskiego z dzielnicami i umocnieniami prawobrzeżnymi. W filarach mostu przygotowano pionowe prowadnice, w które można było wpuścić belki tworzące zastawy przegradzające rzekę. Po stronie zachodniej mieściła się niewielka wartownia, a wjazd prowadził przez most zwodzony nad niewielkim stałym jazem służącym do regulowania poziomu wody w fosie przed umocnieniami prawobrzeżnymi.
Zachowany przyczółek zachodni jest jedyną znaczącą pozostałością XIX-wiecznej twierdzy poligonalnej. Sam jaz został rozebrany w latach dwudziestych XX wieku. Po stronie wschodniej mieści się Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego (Brama Poznania), połączone kładką z przyczółkiem zachodnim.
Zdjęcia przedstawiają przyczółek w 2006 roku, przed budową Centrum.
REDUTA KATEDRALNA (1855-1859, Dom Redoute, później Fort Radziwill)
Reduta była dziełem kluczowym umocnień Ostrowa Tumskiego, klamrą spinającą umocnienia nadbrzeżne Warty i Cybiny; położona była na Zagórzu.
Był to fort z pięciobocznym wałem artyleryjskim oraz śródszańcem wieżowym (Reduit), którego ściany zewnętrzne były osłaniane przez osiem niewielkich kaponier. Brama do fortu i most zwodzony osłaniane były przez kaponierę; fosa wypełniona była wodą.
Fort Radziwiłła został rozebrany wraz z innymi umocnieniami twierdzy poligonalnej pod koniec XIX wieku, z wyjątkiem śródszańca (redity), który – uszkodzony w 1945 roku – został rozebrany po wojnie.
Forty takie były nieliczne w umocnieniach pruskich – podobne zachowały się w Świnoujściu oraz w Głogowie.
|
