Hala sterowców
na Winiarach

█
Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym. W latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa). W latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów.

█
Sterowce to kierowane statki latające, unoszące się dzięki sile nośnej gazu (wodoru lub helu). W Niemczech były budowane od końca XIX wieku przez konstruktorów cywilnych i wojskowych. Miały różną konstrukcję: miękką (bez wewnętrznego szkieletu), półsztywną (jej kształt utrzymywany był przez kil podkadłubowy) lub sztywną. Do tych ostatnich należały najbardziej znane sterowce Ferdynanda von Zeppelina (1838–1917), budowane od 1900 roku, oraz drewniane Johanna von Schüttego (profesora politechniki w Gdańsku) i Karla Lanza, budowane od 1911 roku. Firma dwóch ostatnich była najpoważniejszym konkurentem hrabiego Zeppelina.

█
Wewnętrzny szkielet był zbudowany z aluminiowej kratownicy, usztywniony linami, pokryty płócienną powłoką. Wewnątrz podwieszonych było kilkanaście miękkich zbiorników z materiału organicznego (rzadziej z podgumowanej tkaniny), które wypełniano gazem nośnym – rozdymały się wtedy, nabierały pierścieniowego kształtu i wypełniały szczelnie wnętrze sterowca. Paliwo, silniki, chłodnice i załoga mieściły się w podwieszanych gondolach. Dopiero po kilkunastu latach Zeppelin zaczął budować statki mieszczące załogę, uzbrojenie, paliwo i balast wewnątrz.

█
Firma Zeppelina zbudowała ogółem 130 sterowców. Przed I wojną obsługiwały w Niemczech regularne linie pasażerskie, w czasie wojny – podczas działań na wszytkich frontach – pełniły rolę statków obserwacyjnych i bojowych (zrzucały bomby m.in. na Wielką Brytanię; używane były przez armię i głównie marynarkę wojenną). W okresie międzywojennym odbywały regularne loty do Ameryki Południowej. Były niezwykle wydajnymi aparatami latającymi, niestety przestano ich używać po kilku tragicznych katastrofach.

█
Sterowce potrzebowały odpowiednio dużych hangarów oraz baz, w których produkowano wodór. Hale były bardzo różne: od pływających do obrotowych gigantów na dwa sterowce.

█
Hala poznańska została zbudowana w 1913 roku na zlecenie wojska, które potrzebowało bazy operacyjnej w Poznaniu. Była standardowa (podobną postawiono w Legnicy). Zaprojektował ją inż. Ernst Meier, wykonała firma Arthur Müller GmbH. Miała 170 metrów długości, 36 szerokości i 28 wysokości. Korzystały z niej m.in. sterowce: armijny Z IV (fabryczne oznaczenie LZ 16), rozpoznawczo-bombowy Z V (LZ 20), szkolny LZ 17 Sachsen, bombowe Z XI (LZ 20) i LZ 39. Hala została rozebrana krótko po II wojnie. Zachowane ślady to resztki fundamentu wrót.

█
Z obu stron hali znajdowały się dwuskrzydłowe wrota łupinowe, które rozsuwano po łukowych prowadnicach zamontowanych na ziemi. Wrota poruszały się na solidnych, około jednometrowych kołach. Hale sterowcowe były wyposażone w instalacje paliwowe połączone z podziemnymi zbiornikami paliwa oraz instalacje gazowe. Gaz doprowadzano rurami z wytwórni (jeśli była w bazie), z cystern kolejowych (tory leżały zawsze wzdłuż boku hali) lub z setek butli, które przywożono z wytwórni (jak w Poznaniu). Zbiorniki sterowca napełniano przy pomocy kilkunastu elastycznych węży.

█
Na dachu hali nad wrotami mieściły sie niewielkie platformy, na których montowano latarnie używane przy podejściu sterowca do lądowiska oraz reflektory do lądowania.

█
Sterowce wprowadzano do hal i wyprowadzano z nich ciągnąc za liny. Aby to ułatwić, w hali i przed nią położone były (na betonowym fundamencie) dwie duże szyny, po których poruszały się na kółkach cztery niewielkie wózki, do których przywiązywano liny mocujące sterowiec. Było do tego potrzebnych wielu ludzi, dlatego załogi baz liczyły kilkuset żołnierzy, choć grupa obsługowa sterowca tylko kilkunastu. W kadłubie sterowca (na dziobie i w ogonie) były zwinięte liny służące do przytrzymywania go na ziemi – miały po kilkadziesiąt zakończeń: kiedy liny spuszczano w dół, każdy żołnierz chwytał za jeden koniec i wspólnymi siłami przesuwano sterowiec. Na ścianach gondol sterowców były zamontowane poręcze, za które chwytano. Kiedy sterowiec unosił się, obsługa powinna go wypchnąć i puścić liny oraz poręcze, ale zdarzały się wypadki, że ludzie z obsługi unoszeni byli w powietrze na linach, których w porę nie puścili. Sterowce miały swoje własne kotwice oraz duże metalowe wkręty, które mogły być użyte do zacumowania po lądowaniu w terenie przygodnym. Zdarzało się, że sterowce we mgle lądowały w odległości nawet kilku kilometrów od baz – wtedy przypadkowi świadkowie przytrzymywali sterowiec do czasu przybycia ekipy, która zabierała statek – na szczęście bazy były położone na terenach płaskich i bez drzew.

█
Mimo iż gondole późniejszych sterowców były zamknięte, nie były szczelne, a karabiny maszynowe montowano wręcz w otwartych oknach. Pionowy szyb prowadził z gondoli przedniej do odkrytego stanowiska karabinów na górze kadłuba. Służba była skrajnie trudna z powodu niskiej temperatury oraz braku tlenu na dużych wysokościach.

█
Załoga przedwojennego sterowca pasażerskiego liczyła 8–9 osób, w składzie: dowódca (Führer), inżynier pokładowy (Fahringenieur), 2 sterników, 4–5 mechaników (Monteure). W czasie I wojny światowej załoga liczyła kilkanaście osób. Liczniejsze były załogi silnie uzbrojonych sterowców bombowych, nieco mniejsze sterowców wysokościowych, bo w tych nie zabierano karabinów maszynowych, a nawet zdemontowano górną platformę strzelecką. Dowódcą był z reguły kapitan (Hauptmann w armii lub Kapitänleutnant w marynarce), załoga była szkolona około trzy miesiące. Skład zmieniał się: np. na wyprawy bombowe nad Anglię często zabierano tylko jednego radiotelegrafistę, ale zabierano drugiego oficera jako nawigatora oraz żaglomistrza. Ponieważ, w zależności od rodzaju zadania, zabierano różną ilość karabinów (nawet dziesięć, w tym trzy na platformie górnej), latała różna liczba strzelców.

█
W skład załogi wchodzili czterej oficerowie (dowódca, pierwszy oficer, drugi oficer jakonawigator, oficer radiowy), podoficer radiowy, sternik wysokości, sternik kierunku, inżynier pokładowy i maszyniści (zależy ile silników), maszynista pomocniczy, strzelcy karabinów maszynowych (zależy ile karabinów) oraz żaglomistrz, który w czasie lotu zajmował się naprawianiem uszkodzeń powłoki.

█
Na ziemi sterowcem zajmowała się niewielka grupa obsługowa przydzielona do niego, licząca od kilkunastu do dwudziestu żołnierzy. Była szkolona razem z załogą latającą i zgrana z nią.

Hala została rozebrana krótko po II wojnie. Zachowane ślady to resztki fundamentu wrót.

LZ 17 Sachsen, widok od tyłu

Był to sterowiec pasażerski typu h z 1913 roku, do wybuchu wojny wykonał 419 lotów, przewiózł prawie 10 tysięcy osób, w tym 2,5 tysiąca pasażerów. W czasie wojny używany był przez wojsko jako szkolny, we wrześniu 1916 roku został złomowany jako przestarzały.
Kabina pasażerska była wbudowana w kil podkadłubowy. Podwieszone dwie gondole załogowe były otwarte, osłonięte od przodu wiatrochronami z szybami z przeźroczystego tworzywa sztucznego – cellonu. Silniki mieściły się w gondolach, śmigła pchające były napędzane za pośrednictwem długich wałów, chłodnice umieszczone po bokach. Pod gondolami umocowane były elastyczne amortyzatory.
• długość: 140 m (po rozbudowie 148 m)
• średnica: 15 m
• pojemność 16 zbiorników gazu: 19 550 m3
• waga własna: 15 t
• udźwig: 6,1 t
• zasięg (tam i z powrotem): 2700 km
• prędkość maksymalna: 77 km/h

Armijny sterowiec LZ 39 typu o z 1915 roku, w grudniu 1915 roku ostrzelany i uszkodzony podczas lądowania awaryjnego.
• długość: 161 m
• średnica: 16 m
• pojemność 15 zbiorników gazu: 24 900 m3
• waga własna: 17,5 t
• udźwig: 9,35 t
• zasięg (tam i z powrotem): 2800 km
• prędkość maksymalna: 85 km/h
• napęd: trzy silniki Maybacha po 210 KM

Bezpieczna obsługa sterowca na ziemi nie zawsze była możliwa – szczególnie niebezpiecznymi manewrami było napełnianie wodorem oraz wprowadzanie i wyprowadzanie z hal. W maju 1915 roku w Poznaniu sterowiec LZ 30 (Z XI) został uszkodzony przy wyprowadzaniu i spłonął.

Balon obserwacyjny AE unoszący się nad poznańską halą.

Hala na Winiarach.

Hala poznańska po II wojnie.