Schron łączności
przy ulicy Czarna Rola (Osiedle Kosmonautów)

█
Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym: w latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa); w latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów.

█
W okresie międzywojennym umocnienia nie były rozbudowywane – przygotowano je do obrony dopiero przed wybuchem wojny.

█
W czasie II wojny światowej pierwszy nalot na miasto nastąpił w nocy z 8 na 9 maja 1941 roku. Okupanci rozpoczęli po nim budowę biernych schronów i ukryć dla żołnierzy, urzędników oraz niemieckiej ludności; budowano także stanowiska artylerii przeciwlotniczej. Lotnictwo 8 Armii Powietrznej USA przeprowadziło silny nalot 9 kwietnia 1944 roku, skierowany na dworzec i zakłady produkujące materiały wojenne, między innym samoloty Focke-Wulf. Kolejny nastąpił 29 maja 1944 roku. Skutkiem nalotów była budowa licznych schronów różnej wielkości. Wśród nich powstały trzy ciężkie. Dwa z nich miały mieścić centrale łączności: trzykondygnacyjny schron dla centrali kolejowej zbudowano w centrum miasta przy ulicy Kościuszki; drugi – bardzo duży – na północ od fortu Winiary. Trzeci obiekt to dwukondygnacyjny schron na obecnym Osiedlu Kopernika – jego przeznaczenie nie jest znane. Wszystkie są zachowane.

█
Największy z trzech schronów został zbudowany w drugiej połowie 1944 roku na otwartym terenie na północ od fortu Winiary, wewnątrz pierścienia XIX-wiecznych fortów, niedaleko ulicy prowadzącej do Naramowic (wówczas Wissmann Strasse), przy małym osiedlu willowym. Zostało ono wytyczone w latach trzydziestych po zachodniej stronie ulicy Naramowickiej, na stoku niewielkiego wzniesienia. Pod koniec wojny było rzadko zabudowane. Krótkie ulice: Skotarska, Włodarska, Żytnia, Czarna Rola i Pasterska nosiły niemieckie nazwy: Dankwartstrasse, Ingeborgstrasse, Am Schilling, Schwarzwaldstrasse i Fusilierstrasse.

█
Schron budowano szybko, tak jak pozostałe dwa. Nie został w pełni ukończony ani wyposażony. Miała znaleźć się w nim centrala łączności dalekiego zasięgu, być może radiostacja. Został połączony podziemnym kablem z pocztą przy 23 Lutego (Poststrasse). Konstrukcja budzi jednak pytania: siedem kondygnacji to dużo na potrzeby tylko centrali, a przydatność dla ludności jest wątpliwa, gdyż schron leżał daleko za miastem (3 kilometry od ulicy Małe Garbary).

█
W lutym 1945 roku mieścił się w nim niemiecki szpital polowy, służył też jako schron cywilny. Na tym zakończyła się krótka historia jego funkcjonowania, bo w czasach zimnej wojny schron nie był już używany – zastąpił go pobliski podziemny obiekt łączności wykorzystujący niemieckie łącze kablowe.

█
Osiedle Kosmonautów zbudowano w latach 1973–1976. Dzielnica willowa rozrosła się, wytyczono ulice: Kłosową i Słomianą. Obecnie – w 2025 roku – schron nie jest zagospodarowany, choć pełni rolę zbliżoną do planowanej: na wieży umieszczone są anteny telefonii komórkowej. Na ścianach zamontowane są budki lęgowe dla ptaków.

Zwiedzając fortyfikacje należy zachowywać nadzwyczajną ostrożność. Niektóre obiekty są zniszczone i potencjalnie niebezpieczne. Osobom bez doświadczenia w turystyce fortecznej zalecane jest skorzystanie z pomocy przewodnika.

Seria zdjęć dokumentujących skutki nalotów w 1944 roku na Poznań jest niezwykle cennym źródłem historycznym. Znajdują się w zbiorach National Archives and Records Administration w Waszyngtonie.

Amerykańskie zdjęcie lotnicze wykonane 30 maja 1944 roku z wysokości 8,5 kilometra (28.000 stóp) to ważny dokument pozwalający stwierdzić, że schron przy ulicy Czarna Rola zbudowano w drugiej połowie 1944 roku – nie ma go na zdjęciu. Położenie schronu wskazano czerwonym okręgiem.

Budowla ma plan prostokąta o wymiarach około 14 × 11 metrów. Ma siedem kondygnacji, w tym jedną podziemną – wznosi się ponad teren na21 metrów. Ściany ze zbrojonego betonu mają 2 metry grubości, a czterospadowy dach – od 2 do 3 metrów. Stropy pomiędzy kondygnacjami oparte są na metalowych kątownikach, których końcówki wystają na zewnątrz. Na krawędzi dachu jest betonowa rynna [1] odprowadzająca wodę do dwóch rzygaczy [2]. Ściany zostawiono w stanie surowym – bardzo dobrze widać ślady po deskowym szalunku. Na ścianach są ślady po trafieniach przez pociski, szczególnie liczne na ścianie zachodniej. Ściana wschodnia (od strony miasta) została przebita na wylot na najwyższej kondygnacji, w miejscu otworów wentylacyjnych. Prawdopodobnie jest to skutek ostrzelania wieży przez radziecką haubicę 203 mm, być może nawet już po zakończeniu walk.

█
Do zachodniej ściany wieży dostawiona jest parterowa przybudówka wejściowa [3] z korytarzem labiryntowym [4] i jedynym oknem [5]. Ciekawe jest wyjście ewakuacyjne – korytarz [6] wychodzący w bok poza obręb wieży, zakończony dwoma wyjściami [7]. Konstrukcja ta jest częściowo odsypana - widać ją z zewnątrz przy narożniku południowo-wschodnim.

█
Na każdej kondygnacji jest jedno pomieszczenie o wymiarach około 10 × 7 metrów, na parterze i IV piętrze podzielone na pół ściankami działowymi. Schody [8] są jednobiegowe, na ostatnią kondygnację prowadzi drabinka [9]. Przy schodach mieści się winda – na najwyższej kondygnacji zachowane są mechanizmy i silnik [10]. Lekka klatka z kątowników i siatki [11] poruszała się w kątownikowych prowadnicach [12] przez prostokątne otwory w stropach [13]. Od schodów szyb był oddzielony barierką [14].

█
Przewody oraz rury centralnego ogrzewania przechodziły przez otwory [15] we wszystkich stropach. Kable łączności wprowadzono do piwnicy przez otwory w ścianach, skoncentrowane w kilku grupach po 5 [16] lub 12 [17].

█
Na ścianach są poziome i pionowe płytkie wnęki [18] na rury instalacji napowietrzającej oraz odpowietrzającej. Im wyższa kondygnacja, tym więcej rur pionowych, dlatego wnęki są coraz szersze: na ostatniej mają metr szerokości. Dwie chwytnie powietrza [19] znajdują się na ostatniej kondygnacji – są to grupy 9 otworów, o łamanym przebiegu. W głównej części budowli nie ma żadnych okien.

█
W piwnicy są zachowane elementy wtórnego wyposażenia z czasów powojennych, kiedy w schronie działała pieczarkarnia: między innymi palenisko ze zbiornikami wody oraz piec elektryczny.