Jaz Cybiński (Cybina Schleuse)
poligonalnej twierdzy Poznań

█
Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym. W latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa). W latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów.

█
Pruska twierdza została zbudowana w Poznaniu po 1815 roku z inicjatywy gen. Karla von Grolmana. Projekty opracował w 1827 roku Leopold von Brese – szef korpusu inżynierów, a budowę poprowadził Moritz von Prittwitz.

█
Budowane przez 40 lat umocnienia otoczyły całe miasto. Składały się z czterech odcinków: fortu Winiary (1828–1842), prawobrzeżnego przyczółka mostowego (1835–1849) z dwoma dużymi fortami, wielobocznego (poligonalnego) rdzenia z sześcioma wielkimi fortami (1840–1861) wokół śródmieścia na lewym brzegu oraz umocnień wokół Ostrowa Tumskiego i Zagórza (1855–1862). Fort Winiary i umocnienia Ostrowa Tumskiego (zwane Cytadelą Tumską) mogły być bronione w okrążeniu. Wielką wagę przykładano do zalewów tworzonych przez spiętrzanie wód Warty, Cybiny i Wierzbaku przy pomocy kilku jazów i grobli.

█
Twierdza poligonalna straciła swoje znaczenie po wybudowaniu w latach siedemdziesiątych XIX wieku nowego pierścienia fortów wokół miasta. W wyniku usilnych starań władz miasta została rozebrana, z nielicznymi wyjątkami. Zachowane śródszańce kilku fortów i fort Winiary (zwany wówczas Cytadelą) zostały uszkodzone podczas walk o miasto w 1945 roku i rozebrane po wojnie.

Poligonalna twierdza Poznań w 1872 roku, kilka lat po ukończeniu budowy i uruchomieniu pierwszych linii kolejowych.

█
Woda zawsze pełniła w umocnieniach ważną rolę jako trudna przeszkoda, zwłaszcza w fortyfikacjach pruskich w XIX wieku. W twierdzy zbudowano kilka jazów i grodzy, które umożliwiłyby zalanie sporego obszaru przedpola twierdzy (i miasta). Utrudniłoby to, albo wręcz uniemożliwiło, prowadzenie prac oblężniczych.

█
Większe budowle obronne systemu wodnego twierdzy:
• jaz na Wierzbaku pomiędzy fortem Winiary a fortem św. Wojciecha,
• jaz na Warcie,
• jaz przelewowy na kanale odpływowym,
• jaz na Cybinie za Katedrą,
• jaz przelewowy na Grobli,
• akwedukt Bogdanki,
• jaz na Cybinie w umocnieniach prawobrzeżnych.
Z wyjątkiem ostatniego były to budowle obronne, a jednocześnie zazwyczaj mosty.

█
Pomniejsze przepusty (nieobronne) służyły do przeprowadzania przez umocnienia mniejszych strumieni, np. Strugi Karmelitańskiej, oraz regulowania poziomu wody w fosach (prawie połowa z nich była stale wypełniona wodą). Woda zawsze pełniła w umocnieniach ważną rolę jako trudna przeszkoda, zwłaszcza w fortyfikacjach pruskich w XIX wieku. W twierdzy zbudowano kilka jazów i grodzy, które umożliwiłyby zalanie sporego obszaru przedpola twierdzy (i miasta). Utrudniłoby to, albo wręcz uniemożliwiło, prowadzenie prac oblężniczych.

Zasięg obszarów zalewowych na planie twierdzy i miasta w 1864 roku.

Pierwszym kierownikiem budowy twierdzy Poznań był Moritz von Prittwitz und Gaffron (1795–1885), pochodzący ze Śląska. W latach 1818–1823 pracował przy budowie twierdzy Koblencja, projektowanej przez Ernsta von Astera.W latach 1828–1841 kierował budową Poznania, a później zaprojektował i zbudował ważną twierdzę Związku Niemieckiego – Ulm nad Dunajem. Ufortyfikował także zamek Hohenzollernów w Hechingen.

Umocnienia prawobrzeżne zbudowano na planie wywodzącym się z dawno znanego w fortyfikacji tzw. dzieła koronowego, które składało się z bastionu na osi oraz dwóch półbastionów po bokach, stosowanego do osłaniania większych przedmości. Na osi umieszczono nadszaniec (z wysuniętym na wschód dziełem zwanym lunetą), po bokach dwa silne forty ze śródszańcami. W kurtynach (prostych wałach) pomiędzy fortami zbudowano bramy (Bydgoską, Warszawską, Kaliską i Warcianą) oraz jaz służący do spiętrzenia Cybiny.

FORT REFORMATÓW

Reformaten Fort, 1837–1842, później Fort Prittwitz-Gaffron, w okresie międzywojennym Warownia Reformatów.

Niezachowany, mieścił się na wschód od ulicy Podwale. Pobliskie wzgórze skrywa resztki śródszańca fortu.

FORT ROCHA

Rochus Fort, 1839 – ok. 1845, później Fort Rauch, w okresie międzywojennym Warownia św. Rocha, Fort Karola Marcinkowskiego.

Niezachowany, dziś na jego miejscu mieści się Politechnika.

NADSZANIEC CYBIŃSKI

Cybina Cavalier, później Aster Cavalier, w okresie międzywojennym Prochownia Rusa.

Nadszaniec pełnił ważną rolę: osłaniał dolinę Cybiny oraz przedpola fortów Reformatów i Rocha. W latach 1869–1870 za nadszańcem zbudowano prochownię wojenną, około 1872 roku w nadszaniec wbudowano podwalnię (pomieszczenia pod wałem) mieszczącą tzw. laboratorium artyleryjskie, czyli miejsce przygotowywania amunicji (odlewania i napełniania, czyli elaborowania).

JAZ CYBIŃSKI

Cybina Schleuse

Obiekt zbudowano w 1845 roku. Była to prosta konstrukcja hydrotechniczna: w dwóch murowanych przepustach (długość 27 metrów, szerokość każdego 3,5 m) znajdowały się potrójne zastawy służace do spiętrzania Cybiny. Poziom wody można było podnieść o ponad 5 metrów. Z boku przepustu północnego zbudowano niewielki kanał upustowy (Grundzapfen). Przepusty są zachowane do dziś pod ulicą Jana Pawła II.

Dzisiaj Cybina przepływa przepustem północnym z Jeziora Maltańskiego. Przepust południowy jest zamurowany i przysypany ziemią.