Poznański Szlak Forteczny

Jaz Katedralny (Dom Schleuse)
poligonalnej twierdzy Poznań

LEWY BRZEG WARTY

Obiekty twierdzy poligonalnej

Obiekty twierdzy fortowej

Elementy twierdzy fortowej

Inne

PRAWY BRZEG WARTY

Obiekty twierdzy poligonalnej

Obiekty twierdzy fortowej

Inne

Jeśli zauważysz dewastację lub niepokojące zjawiska na terenie obiektu zabytkowego, prosimy o kontakt: tel. 508 977 083  lub e-mail info@twierdza.poznan.pl


Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym. W latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa). W latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów.


Pruska twierdza została zbudowana w Poznaniu po 1815 roku z inicjatywy gen. Karla von Grolmana. Projekty opracował w 1827 roku Leopold von Brese – szef korpusu inżynierów, a budowę poprowadził Moritz von Prittwitz.


Budowane przez 40 lat umocnienia otoczyły całe miasto. Składały się z czterech odcinków: fortu Winiary (1828–1842), prawobrzeżnego przyczółka mostowego (1835–1849) z dwoma dużymi fortami, wielobocznego (poligonalnego) rdzenia z sześcioma wielkimi fortami (1840–1861) wokół śródmieścia na lewym brzegu oraz umocnień wokół Ostrowa Tumskiego i Zagórza (1855–1862). Fort Winiary i umocnienia Ostrowa Tumskiego (zwane Cytadelą Tumską) mogły być bronione w okrążeniu. Wielką wagę przykładano do zalewów tworzonych przez spiętrzanie wód Warty, Cybiny i Wierzbaku przy pomocy kilku jazów i grobli.


Twierdza poligonalna straciła swoje znaczenie po wybudowaniu w latach siedemdziesiątych XIX wieku nowego pierścienia fortów wokół miasta. W wyniku usilnych starań władz miasta została rozebrana, z nielicznymi wyjątkami. Zachowane śródszańce kilku fortów i fort Winiary (zwany wówczas Cytadelą) zostały uszkodzone podczas walk o miasto w 1945 roku i rozebrane po wojnie.

Twierdza Poznań
Poligonalna twierdza Poznań w 1872 roku, kilka lat po ukończeniu budowy i uruchomieniu pierwszych linii kolejowych.


Woda zawsze pełniła w umocnieniach ważną rolę jako trudna przeszkoda, zwłaszcza w fortyfikacjach pruskich w XIX wieku. W twierdzy zbudowano kilka jazów i grodzy, które umożliwiłyby zalanie sporego obszaru przedpola twierdzy (i miasta). Utrudniłoby to, albo wręcz uniemożliwiło, prowadzenie prac oblężniczych.


Większe budowle obronne systemu wodnego twierdzy:
• jaz na Wierzbaku pomiędzy fortem Winiary a fortem św. Wojciecha,
• jaz na Warcie,
• jaz przelewowy na kanale odpływowym,
• jaz na Cybinie za Katedrą,
• jaz przelewowy na Grobli,
• akwedukt Bogdanki,
• jaz na Cybinie w umocnieniach prawobrzeżnych.
Z wyjątkiem ostatniego były to budowle obronne, a jednocześnie zazwyczaj mosty.


Pomniejsze przepusty (nieobronne) służyły do przeprowadzania przez umocnienia mniejszych strumieni, np. Strugi Karmelitańskiej, oraz regulowania poziomu wody w fosach (prawie połowa z nich była stale wypełniona wodą). Woda zawsze pełniła w umocnieniach ważną rolę jako trudna przeszkoda, zwłaszcza w fortyfikacjach pruskich w XIX wieku. W twierdzy zbudowano kilka jazów i grodzy, które umożliwiłyby zalanie sporego obszaru przedpola twierdzy (i miasta). Utrudniłoby to, albo wręcz uniemożliwiło, prowadzenie prac oblężniczych.

Twierdza Poznań
Zasięg obszarów zalewowych na planie twierdzy i miasta w 1864 roku.

Twierdza Poznań
Pierwszym kierownikiem budowy twierdzy Poznań był Moritz von Prittwitz und Gaffron (1795–1885), pochodzący ze Śląska. W latach 1818–1823 pracował przy budowie twierdzy Koblencja, projektowanej przez Ernsta von Astera.W latach 1828–1841 kierował budową Poznania, a później zaprojektował i zbudował ważną twierdzę Związku Niemieckiego – Ulm nad Dunajem. Ufortyfikował także zamek Hohenzollernów w Hechingen.



Twierdza Poznań
Fragment umocnień twierdzy Poznań w 1896 roku.

JAZ KATEDRALNY (1834-1838, Dom Schleuse)

Twierdza Poznań
Jaz Katedralny służył do spiętrzenia wód Cybiny i stworzenia obszaru zalewowego wzdłuż wschodniego boku Cytadeli Tumskiej, pomiędzy Ostrowem Tumskim a Ostrówkiem i Śródką.

Twierdza Poznań

Twierdza Poznań
Był to obronny most 9-przęsłowy – jedyne wojskowe połączenie Ostrowa Tumskiego z dzielnicami i umocnieniami prawobrzeżnymi. W filarach mostu przygotowano pionowe prowadnice, w które można było wpuścić belki tworzące zastawy przegradzające rzekę. Po stronie zachodniej mieściła się niewielka wartownia, a wjazd prowadził przez most zwodzony nad niewielkim stałym jazem służącym do regulowania poziomu wody w fosie przed umocnieniami prawobrzeżnymi.

Twierdza Poznań Twierdza Poznań
Zachowany przyczółek zachodni jest jedyną znaczącą pozostałością XIX-wiecznej twierdzy poligonalnej. Sam jaz został rozebrany w latach dwudziestych XX wieku. Po stronie wschodniej mieści się Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego (Brama Poznania), połączone kładką z przyczółkiem zachodnim.
Zdjęcia przedstawiają przyczółek w 2006 roku, przed budową Centrum.

REDUTA KATEDRALNA (1855-1859, Dom Redoute, później Fort Radziwill)

Twierdza Poznań
Reduta była dziełem kluczowym umocnień Ostrowa Tumskiego, klamrą spinającą umocnienia nadbrzeżne Warty i Cybiny; położona była na Zagórzu.

Twierdza Poznań
Był to fort z pięciobocznym wałem artyleryjskim oraz śródszańcem wieżowym (Reduit), którego ściany zewnętrzne były osłaniane przez osiem niewielkich kaponier. Brama do fortu i most zwodzony osłaniane były przez kaponierę; fosa wypełniona była wodą.

Twierdza Poznań
Fort Radziwiłła został rozebrany wraz z innymi umocnieniami twierdzy poligonalnej pod koniec XIX wieku, z wyjątkiem śródszańca (redity), który – uszkodzony w 1945 roku – został rozebrany po wojnie.
Forty takie były nieliczne w umocnieniach pruskich – podobne zachowały się w Świnoujściu oraz w Głogowie.

Tablice informacyjne Poznańskiego Szlaku Fortecznego sfinansowano z Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego i Rad Osiedli: Górczyn, Krzyżowniki-Smochowice, Głuszyna, Piątkowo. Szlak został wytyczony w oparciu o koncepcję przygotowaną przez Porozumienie dla Twierdzy Poznań i prace Zespołu ds. fortyfikacji poznańskich Urzędu Miasta Poznania.

Opracowanie, rysunki, zdjęcia: Jacek Biesiadka, Konrad Dąbrowski, Andrzej Gawlak, Bogusław Musielak, Michał Nabzdyk, Mariusz Wojciechowski.
© 2015-2022, Jacek Biesiadka, Konrad Dąbrowski, Andrzej Gawlak, Bogusław Musielak, Michał Nabzdyk, Pracownia JB72, Pracownia mariwoj Mariusz Wojciechowski, Autorzy OpenStreetMap.

Poznań