|
█
Poznańskie fortyfikacje istnieją już ponad 1000 lat – ich historia sięga czasów średniowiecza. W pierwszej połowie XIX wieku powstała potężna twierdza poligonalna. Później, po zjednoczeniu Niemiec, umocnienia rozbudowano w nowoczesnym systemie fortowym. W latach 1876–1886 wokół miasta zbudowano 9 fortów głównych (nr I – IX) i 3 mniejsze forty pośrednie (IVa, VIa i IXa). W latach 1887–1890 pierścień fortyfikacji rozbudowano o kolejne 6 fortów pośrednich nowego typu (Ia, IIa, IIIa, Va, VIIa i VIIIa) oraz kilkadziesiąt schronów dla piechoty, dla artylerzystów i do składowania amunicji. Fortyfikacje były rozbudowywane i modernizowane aż do wybuchu I wojny światowej i w końcu stworzyły skomplikowany system umocnień, zajmujący ogromny obszar o średnicy prawie dziesięciu kilometrów. █
Pruska twierdza została zbudowana w Poznaniu po 1815 roku z inicjatywy gen. Karla von Grolmana. Projekty opracował w 1827 roku Leopold von Brese – szef korpusu inżynierów, a budowę poprowadził Moritz von Prittwitz.
█
Budowane przez 40 lat umocnienia otoczyły całe miasto. Składały się z czterech odcinków: fortu Winiary (1828–1842), prawobrzeżnego przyczółka mostowego (1835–1849) z dwoma dużymi fortami, wielobocznego (poligonalnego) rdzenia z sześcioma wielkimi fortami (1840–1861) wokół śródmieścia na lewym brzegu oraz umocnień wokół Ostrowa Tumskiego i Zagórza (1855–1862). Fort Winiary i umocnienia Ostrowa Tumskiego (zwane Cytadelą Tumską) mogły być bronione w okrążeniu. Wielką wagę przykładano do zalewów tworzonych przez spiętrzanie wód Warty, Cybiny i Wierzbaku przy pomocy kilku jazów i grobli.
█
Twierdza poligonalna straciła swoje znaczenie po wybudowaniu w latach siedemdziesiątych XIX wieku nowego pierścienia fortów wokół miasta. W wyniku usilnych starań władz miasta została rozebrana, z nielicznymi wyjątkami. Zachowane śródszańce kilku fortów i fort Winiary (zwany wówczas Cytadelą) zostały uszkodzone podczas walk o miasto w 1945 roku i rozebrane po wojnie.
Poligonalna twierdza Poznań w 1872 roku, kilka lat po ukończeniu budowy i uruchomieniu pierwszych linii kolejowych.
Schemat umocnień fortu Winiary i związanych z nim umocnień w dolinie Wierzbaku (fort św. Wojciecha) i po drugiej stronie Warty (przyczólek mostowy).
Fort Winiary był największym fortem w Europie. Powstał według jednolitej koncepcji, w ciągu zaledwie 15 lat. Był szczytowym osiągnięciem tzw. nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej – dziełem życia Leopolda von Bresego (1787–1878), który w uznaniu zasług otrzymał nobilitację i nazwisko Brese-Winiary.
Pierwszym kierownikiem budowy twierdzy Poznań był Moritz von Prittwitz und Gaffron (1795–1885), pochodzący ze Śląska. W latach 1818–1823 pracował przy budowie twierdzy Koblencja, projektowanej przez Ernsta von Astera.W latach 1828–1841 kierował budową Poznania, a później zaprojektował i zbudował ważną twierdzę Związku Niemieckiego – Ulm nad Dunajem. Ufortyfikował także zamek Hohenzollernów w Hechingen.
Wśród inicjatorów budowy twierdzy w Poznaniu był generał Karl von Grolman (1777–1843), jeden z reformatorów armii pruskiej w latach 1807–1809, u boku Gerharda von Scharnhorsta. Brał udział w wojnach napoleońskich. Jako szef sztabu von Gneisenaua miał swój wkład w zwycięstwo pod Waterloo. Później był szefem pruskiego Sztabu Generalnego i dowódcą V Korpusu Armijnego. Zmarł w Poznaniu.
W okresie powojennym fort został rozebrany. Niektóre obiekty są zniszczone i potencjalnie niebezpieczne. Osobom bez doświadczenia w turystyce fortecznej zalecane jest skorzystanie z pomocy przewodnika.
Główna linia obrony fortu skierowana była na północ i składała się z kilkubocznego wału artyleryjskiego (W), rozdzielonego trzema nadszańcami (zwanymi bastionami B), osłoniętego fosą (F) strzeżoną przez cztery potężne, dwukondygnacyjne kaponiery (K). Dzieła ziemno-murowane osłaniające kaponiery (zwane rawelinami R) były tak rozbudowane, że miały swoje własne śródszańce (S), na narożnikach baterie moździerzy (M), na ramionach działobitnie osłaniające przedstoki i place wypadowe zwane placami broni (z franc. places d'armes, P).
Zdjęcie wykonane po 1945 roku z wału (W) przedstawia kaponierę (K) rawelinu III. Przez wyrwę w murze pomiędzy kaponierą a śródszańcem (S) można dostrzec zwalony wewnętrzny most zwodzony.
Resztki kazamat (izb bojowych) bastionu II.
Fragment ściany czołowej skrajnego rawelinu I. Strzelnice przeznaczone były dla broni ręcznej; za nimi kryje się chodnik strzelecki.
Przeciwskarpa (mur zewnętrzny fosy) po lewej stronie rawelinu III. Schody miały umożliwić żołnierzom wyjście na przedpole, np. w celu odparcia ataku lub dokonania wypadu.
Liczne stemple na cegłach nieodmiennie budzą zainteresowanie: materiały do budowy monstrualnej twierdzy produkowano w kilkunastu cegielniach w Poznaniu i Wielkopolsce i sprowadzano rzeką na barkach, nawet z Gorzowa Wielkopolskiego. Na zdjęciu cegła z Promnic.
W okresie międzywojennym przez północną bramę Polną kursowała kolejka wąskotorowa (na zdjęciu lokomotywka poaustriacka). Most został uszkodzony w 1945 roku, zachowany jest częściowo.
Most północny koło bastionu II w 1945 roku.
Pozostałości mostu północnego.
Szyja (część tylna) fortu Winiary została zamknięta umocnieniami o charakterystycznym uskokowym narysie zwanym pilastym. Pomiędzy obwodem głównym (Enceinte) a śródszańcem (Kernwerk) zbudowano symetrycznie po dwie kurtyny (proste wały bez kazamat L) oraz po dwie trapezowe reduty (R) z dwupiętrowymi kazamatami. Właśnie tędy – przez odcinek szyjowy fortu – w 1945 roku wojska radzieckie poprowadziły główny kierunek natarcia, z zamiarem budowy mostów przez fosę i wprowadzenia przez nie ciężkiego sprzętu bojowego do wnętrza fortu.
Fosa szyjowa fortu i mosty szturmowe, 1945 rok.
Zdobywcy pozujący przed redutą w 1945 roku.
Jedna z redut w szyi fortu, 1945 rok.
Częściowo zachowane kazamaty reduty I (zachodniej). Olbrzymie zniszczenia to skutek rozbiórki w latach 60-tych XX wieku.
W szyi (części tylnej) fortu zbudowano olbrzymie koszary obronne pełniące wobec całego fortu rolę śródszańca (Kernwerk) wspierającego ogniem główną linię obrony oraz stanowiącego miejsce ostatecznej obrony. Od strony miasta zbudowano dwa pomocnicze budynki magazynowe (MP) i potężną wieżę-kaponierę (WK), obok której mieściła się brama wejściowa (Br). W narożnikach budynku koszarowo-obronnego (KO) umieszczono dwie wieże obserwacyjne (WO), ze schodami i pochylniami do wyprowadzania dział na górę budynku.
Fragment śródszańca fortu od strony dziedzińca: kaponiera południowa i brama główna pomiędzy budynkami pomocniczymi.
W 1945 roku stuletnie umocnienia nie miały szans w starciu z artylerią strzelającą na wprost z najbliższych odległości.
Najeżona strzelnicami ściana północna budynku koszarowego w 1945 roku nie była znacząco uszkodzona, w przeciwieństwie do rozbitych ścian południowych.
Południowa kaponiera Kernwerku i brama wejściowa na rycinie z XIX wieku.
Południowa kaponiera, brama i wschodni budynek w okresie przedwojennym.
Południowa kaponiera Kernwerku została w 1945 roku poważnie zniszczona.
Budynki pomocnicze w 1945 roku ucierpiały najbardziej - o śródszaniec fortu Winiary toczono ciężkie walki.
Rozbiórkę fortu po II wojnie prowadzono tak starannie, że z części rdzennej ocalały tylko niewielkie fragmenty murów, w tym filar mostu przed bramą południową.
Do związanych z fortem Winiary dwóch fortów osłaniających jazy na Wierzbaku i Warcie prowadziły strone podjazdy – estakady (E), osłaniane przez kaponiery barkowe (KB) budynku koszarowego. Estakada wschodnia to odcinek umocnień łączący jaz na Warcie (JW) z położonym wyżej fortem Winiary, składający się z kazamatowego chodnika komunikacyjnego (37 kazamat) i fosy, kończący się koło bramy Szelągowskiej (Sz).
Z ciągu komunikacyjnego estakady wschodniej (Schleusen-Anschluss) przetrwała tylko fragment na szczycie wzgórza.
Mur nad Wartą to zapewne pozostałości przystani barek, które oczekiwały na przeciągnięcie na drugą stronę jazu oraz tych, które przywoziły cegłę na budowę fortu Winiary.
JAZ NA WARCIE i PRZYCZÓŁEK MOSTOWY
Warta, która podczas budowy fortu Winiary została przesunięta 200 metrów na zachód, została przegrodzona dużym obronnym jazem-mostem, zwanym Wielkim (Großen Schleuse, 1829-1832, JW), o rozpiętości 82 metrów. Na 12-przęsłowym moście ustawiono budynek z kazamatami (izbami bojowymi) działowymi. Przęsła miały po 5 metrów szerokości w świetle, można je było przegrodzić przy pomocy belek wsuwanych w pionowe prowadnice (w trzech rzędach). Spiętrzenie Warty (o 2 metry ponad średnią wodę) spowodowałoby zalanie części miasta i znakomicie ułatwiło obrońcom walkę o twierdzę. Po wschodniej stronie Warty zbudowano przyczółek mostowy – niewielki fort z własnym środszańcem (Reduit), który później nosił nazwę fortu Roona. Przyczółek mostowy i jaz na rycinie z XIX wieku.
Jaz na Warcie i przyczółek mostowy.
W 1888 roku dwa środkowe przęsła połączono, aby umożliwić przepływanie statków parowych z napędem bocznym kołowym.
Zachowany mur oporowy na zachodnim brzegu Warty, ze śladami przęsła jazu oraz prowadnicami zastaw.
Zachowany mur oporowy na wschodnim brzegu Warty, ze śladami przęsła jazu oraz prowadnicami zastaw.
Śródszaniec przyczółka mostowego jest częściowo zachowany.
JAZ NA WIERZBAKU i FORT ŚW. WOJCIECHA
U stóp wzgórza, na którym zbudowano fort Winiary, przepływał zachodni dopływ Warty – Wierzbak. Aby umożliwić spiętrzenie jego wód i stworzenie obronnego obszaru zalewowego, w poprzek doliny zbudowano skazamatowaną obronną grodzę (Kleine Schleuse, JW), w której umieszczono przepusty. W miejscu połączenia grodzy z podjazdem do fortu Winiary (estakadą zachodnią) zbudowano bramę Cmentarną. Od strony południowej grodzę osłaniał spory fort noszący nazwę Świętego Wojciecha (St. Adalbert Fort, 1832-1837, później Fort Hake, AF). Z całego zespołu przetrwała tylko estakada, dzisiaj siedziba muzeum.
Do związanego z fortem Winiary fortu Świętego Wojciecha, osłaniającego jaz na Wierzbak, prowadził stromy podjazd – estakada (E), osłaniana przez kaponierę barkowe (KB) budynku koszarowego. Zachowany spory fragment estakady to dziś siedziba Muzeum Armii „Poznań”.
Jaz i fort Wojciecha na rycinie z XIX wieku.
Jak wszystkie budowle stawiane na terenie podmokłym, jaz został posadowiony na drewnianym rusztowaniu osadzonym na palach wbitych w grunt.
Fort św. Wojciecha podczas rozbiórki.
Jeden z budynków Collegium da Vinci przy ulicy Kutrzeby udatnie nawiązuje formą do nieistniejącego śródszańca fortu Wojciecha.
Jeszcze w 2009 roku można było odnaleźć koło ulicy Na Podgórniku resztki jazu na Wierzbaku, w tym zalany wodą jeden z przepustów.
MUZEUM UZBROJENIA NA CYTADELI
Jednym z dwóch muzeów na terenie fortu Winiary jest Muzeum Uzbrojenia na Cytadeli, mieszczące się w schronie wojennej napełnialni amunicji (Spezial-Kriegs-Laboratorium).
| 
